6.2.5. CREDO
„Credo in unum Deum…” (Wierzę w jednego Boga…) – to wyznanie wiary składane jest przez wiernych podczas Eucharystii po homilii. Dzisiaj ma to miejsce we wszystkie niedziele roku liturgicznego, podczas uroczystości i przy specjalnych okazjach. Odmawia się, poza nielicznymi wyjątkami (na Mszach z dziećmi dopuszczalna jest odpowiednia pieśń, a na Mszach z udzielaniem chrztu – najstarszy Skład Apostolski) Credo z soborów nicejsko-konstantynopolitańskiego uzupełnione na Soborze Chalcedońskim.
IZRAEL
Pobożny Izraelita odmawiał swoje „Credo” dwukrotnie w ciągu dnia. Było to tzw. „Szema Izrael” – „Słuchaj Izraelu (Pan jest naszym Bogiem – Panem jedynym)”. Ten, który wypowiadał te słowa, przyjmował na siebie (według nauczycieli izraelskich) „jarzmo dominacji Boga”, „jarzmo Jego przykazań”. Oznaczało to uznanie Boga Jahwe za Stwórcę wszystkiego, nieustannie troszczącego się i odnawiającego to co stworzone. Tak więc stworzenie nie było rozumiane przez Izraelitów jako akt jednorazowy, lecz jako ciągły proces dziejący się z woli Boga i przez Niego prowadzony. Dlatego też uznanie poprzez „Szema” dominacji Boga, nie było jedynie czymś teoretycznym, lecz również zobowiązaniem się do praktycznego wypełniania szczególnych obowiązków wynikających z Przymierza.
Początkowo cała liturgia Starego Przymierza była przede wszystkim wyznaniem wiary. Później, w wyniku rozwoju teologii przymierza, stawała się coraz bardziej zaangażowaniem wiary. Wreszcie zaś, w epoce niewoli, łączyła wyznawanie wiary z wyznaniem grzechów.
CHRZEŚCIJAŃSTWO
Przez pierwsze sześć wieków „Credo” nie było odmawiane podczas Mszy (stosowano go natomiast podczas udzielania chrztu). Wynikało to z faktu, że sama Modlitwa eucharystyczna była traktowana jako wyznanie wiary – dlatego „Credo” wydawało się być zbędnym powtórzeniem.
Kościół Wschodni
Z liturgii chrzcielnej Credo z czasem przeszło do liturgii eucharystycznej. Na początku VI wieku (w 511 lub 519 roku) Tymoteusz, patriarcha Konstantynopola, wydał dekret, aby Symbol soboru w Nicei był odmawiany podczas każdego zgromadzenia eucharystycznego.
Dzieje Credo w poszczególnych Kościołach Wschodu były różne i dzisiaj są już trudne do odtworzenia. Na pewno były śpiewane podczas Eucharystii w liturgiach: aramejskiej, bizantyjskiej, chaldejskiej, etiopskiej, koptyjskiej, maronickiej i syryjskiej. Różnice natomiast dotyczyły między innymi, w której części liturgii „Credo” było śpiewane. I tak na przykład w liturgii aramejskiej – po Ewangelii, bizantyjskiej – podczas znaku pokoju, w większości pozostałych – na zakończenie obrzędu „offertorium”.
OFFERTORIUM, część proprium missae (zmienne części mszy, zależne od dni w roku kościelnego) Pierwotnie był to psalm z antyfoną (antiphona ad offerendum); dzisiaj wykonywana jest zazwyczaj jedynie antyfona. Począwszy od XV w. do monofonicznego śpiewu gregoriańskiego były dodawane kompozycje wielogłosowe.
Poza tym w liturgii koptyjskiej występowało jeszcze inne „Credo”, bezpośrednio przed Komunią, posiadające charakter wybitnie chrystologiczny, nie mówiące jednak o „dwóch naturach” Chrystusa.
W odróżnieniu od Zachodu, nie doszło do muzycznego rozwoju „Credo” i śpiew pozostał prosty – kierowany przez diakona lub lektora. W niektórych Kościołach wykonywane ono było przez chór lub wszystkich obecnych.
Kościół Zachodni
Wprowadzenie „Credo” do liturgii dokonało się najpierw w Hiszpanii i było związane ze zwalczaniem pozostałości po arianizmie. Na III synodzie w Toledo (589 rok) postanowiono, powołując się przy tym na tradycję Wschodu, odmawiać „Credo” w czasie liturgii. Miało być ono śpiewane przed „Ojcze nasz”.
Zwyczaj ten zaczyna się rozpowszechniać i potwierdzają go również inne synody. Kolejny, VII synod w Toledo (653 r.) dołącza do „Credo” tzw. „Filioqe”, czyli wyrażenie mówiące, iż Duch Święty pochodzi i od Ojca i od Syna, które stało się przedmiotem sporu między Kościołem wschodnim i zachodnim.
Śpiew „Credo” na Zachodzie upowszechniał się powoli. W VIII wieku spotykany jest w Irlandii i Anglii. Manuskrypty z IX wieku o nim nie wspominają, jednakże wiadomo, że św. Metody wprowadził „Credo” na Morawach przed 880 roku. W Mediolanie pojawiło się w X wieku. W Rzymie natomiast w 1014 r. podczas koronacji na cesarza Henryk II zauważył, że nie było „Credo” podczas liturgii. Na zadane przez siebie pytanie usłyszał w odpowiedzi, że Kościół rzymski nie ma w zwyczaju go odmawiać, ponieważ nie był dotknięty herezją – a „Credo” wyznają ci, którzy zagrożeni są błędnymi naukami. Mimo to cesarz nalegał, aby papież Benedykt VIII wprowadził śpiew „Credo” do liturgii. Tak z biegiem czasu się stało, jednakże Rzym ograniczył je do uroczystości i niedziel. W XII wieku zaczęto stosować zasadę, że „Credo” należy śpiewać podczas obchodów liturgicznych, o których jest wzmianka w jego tekście. Burchard ze Strasburga (+ 1506 r.) był autorem zasady stosowania „Credo” wyrażającej się w trzech słowach: „misterium”, „doctrina”, sollemnitas” – sprawowane misterium wspomniane w „Credo”, święci przyczyniający się do rozwoju nauki Kościoła (doktorzy Kościoła), uroczystość.
Rzym, wprowadzając „Credo”, wyznaczył mu miejsce po przepowiadaniu słowa Bożego jako odpowiedź i wyznanie wiary całej wspólnoty na mowę Boga do swego ludu.
Odmiennie niż w Kościołach wschodnich gdzie „Credo” było sformułowane w liczbie mnogiej, na Zachodzie stosuje się liczbę pojedynczą. Początkowo było odmawiane przez wszystkich wiernych (Hiszpania, Galia), jednakże na skutek trudności językowych zostało ono później przejęte przez duchowieństwo i kleryków; w dalszej zaś kolejności przez chór dzielony na dwie grupy.
Prosta melodia „Credo” z biegiem czasu rozbudowywała się, a w epoce baroku powstały nawet arcydzieła muzyczne stanowiące niekiedy samodzielne dzieła wręcz niemożliwe do zastosowania i wykonania podczas liturgii.
W samym tekście „Credo” widoczna jest bardzo rozwinięta i uwypuklona chrystologia. Przekonanie o działaniu Chrystusa zmierzającym do zbawienia ludzi podkreślano przez przyklękanie podczas odmawiania słów: „przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem”. Wspomina o tym, jako o pewnej nowości Raul z Rivo (+ 1403 r.), jednakże wcześniej Piotr z Cluny (+ 1156 r.) zauważa, że przyklękanie na „stał się człowiekiem” było już dawno stosowane.
Dzisiaj Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego mówi o „Wyznaniu wiary”:
Symbol, czyli wyznanie wiary, zmierza do tego, aby cały lud zgromadzony dał odpowiedź na Boże słowo zwiastowane w czytaniach Pisma Świętego i wyjaśnione w homilii oraz przez wypowiedzenie reguły wiary według formuły zatwierdzonej do użytku liturgicznego przypomniał sobie i uczcił wielkie misteria wiary przed rozpoczęciem ich celebracji w Eucharystii.
Symbol winien być śpiewany lub recytowany przez kapłana i lud w niedziele i uroczystości; można go wykonać także z okazji szczególnie uroczystych celebracji.
Jeśli wyznanie wiary jest śpiewane, intonuje je kapłan albo zależnie od okoliczności kantor lub schola; śpiewają zaś wszyscy razem albo lud na przemian ze scholą.
Jeśli się go nie śpiewa, winni recytować wszyscy razem albo na przemian z podziałem na dwa chóry. (67-68)
