Biskup Mikołaj – święty Zachodu i Wschodu
Św. Mikołaj, biskup Myry, należy do najbardziej znanych i czczonych świętych, i to zarówno przez katolików, jak i prawosławnych. To do jego grobu w Bari Urban II zwołał w 1098 r. synod, na którym próbowano znieść podziały w chrześcijaństwie. Do dziś ten starożytny biskup jest ukochanym świętym dzieci, kojarzonym z wymarzonymi prezentami pod choinką. Jego wspomnienie przypada według kalendarza gregoriańskiego 6 grudnia, a w kalendarzu juliańskim – w 13 dni później oraz 9 (22) maja.
Greckie imię Mikołaj (Nikolaos) oznacza “zwycięzca ludu” (lub zwycięski lud). Ma ono odpowiedniki we wszystkich językach narodów chrześcijańskich, np. angielski i francuski Nicolas, niemiecki Niklas, Klaus, holenderski Niklaas, Claas, czeski i słowacki Mikuláš, węgierski Miklós i wiele innych, a dzień 6 grudnia – “Dies Natalis Sancti Nicolai” nosi nazwy: niemieckie – Nicolai hiemals, Niclastag, w językach skandynawskich – Nielsdag, po walijsku – Clawsdach.
Mikołaj urodził się prawdopodobnie ok. 270 r. w Licji (południowe wybrzeże Azji Mniejszej) w miejscowości Patara jako jedyne dziecko zamożnego małżeństwa chrześcijańskiego. Od młodości wyróżniał się pobożnością i był bardzo wrażliwy na ludzkie nieszczęścia. Po śmierci rodziców dzielił się chętnie swoim majątkiem z biednymi. Gdy dowiedział się, że trzy córki ubogiego mieszkańca miasta nie mogą wyjść za mąż, gdyż ich ojca nie stać na posag, podrzucił im ukradkiem większą sumę pieniędzy. Tę przypowieść wykorzystał Dante w “Boskiej komedii”. Wybrany biskupem Myry (Demre w dzisiejszej Turcji), Mikołaj podbił serca wiernych nie tylko gorliwością pasterską, ale także troską o potrzeby materialne wiernych.
Zmarł, jak mówi tradycja, 6 grudnia między rokiem 345 a 352 w wieku prawie 70 lat. Podobno w chwili jego śmierci ukazały się anioły i rozbrzmiały chóry anielskie. Relikwie z Myry przywieźli 9 maja w 1087 r. do włoskiego Bari tamtejsi marynarze, chroniąc je przed muzułmanami, którzy podbili biskupią stolicę św. Mikołaja.
Pamiątkę tego dnia odnotowano także w kalendarzach jako wspomnienie świętego. Wkrótce św. Mikołaj stał się patronem Bari – największego miasta nad Adriatykiem. W 1089 bł. Urban II poświęcił grobowiec świętego w bazylice jego imienia, a w 9 lat później zwołał do tego miejsca synod w celu przywrócenia jedności między Kościołem prawosławnym a rzymskim. Wśród 184 biskupów, którzy w nim uczestniczyli, był prymas Anglii św. abp Anzelm z Canterbury. W 1197 r. bazylikę w Bari, zbudowaną nad szczątkami świętego, konsekrował kanclerz cesarza Henryka VI, biskup Hildesheimu. Przechowywany jest tam dokument z XII w., opisujący dzieje sprowadzenie relikwii świętego. Do dziś zachowały się w Mirze ruiny kościoła św. Mikołaja.
W Bari co roku, 9 maja, w rocznicę sprowadzenia tam relikwii świętego, obchodzone są okolicznościowe uroczystości. Największe obchody odbywają się na pełnym morzu. W przeddzień święta wypływa z portu najokazalszy statek z 2-metrowej wielkości figurą biskupa, któremu towarzyszą wierni w procesji na bogato zdobionych łodziach, stateczkach i kutrach. Po przybyciu figury na brzeg obwozi się ją po odświętnie przybranym mieście na specjalnie przygotowanym powozie. Ta procesja morska kończy się ogólnym świętowaniem i fajerwerkami.
Następnego dnia w kościołach odprawiane są nabożeństwa, a główna liturgia sprawowana jest przy grobie świętego w bazylice w Bari. Nawiasem mówiąc pochowano tam także pochodzącą właśnie z Bari królową Boną, żonę Zygmunta Starego i matkę Zygmunta Augusta. Mauzoleum za głównym ołtarzem ufundowała jej córka, Anna Jagiellonka. Na sarkofagu umieszczone są rzeźby klęczącej królowej Bony, a po jej bokach – świętych patronów Polski i Bari: Stanisława i Mikołaja.
Hołd relikwiom świętego oddał 26 lutego 1984 Jan Paweł II, który na pamiątkę swej wizyty przekazał bazylice pastorał.
Niedawno o relikwie św. Mikołaja upomniał się turecki minister kultury, który uważa, iż powinny one spocząć w muzeum w dzisiejszym Demre (dawna Myra), “a nie w pirackim mieście”. Rektor bazyliki w Bari o. Damiano Bova OP zapowiedział już jednak, że Kościół nie zamierza reagować na te roszczenia, bo “relikwie św. Mikołaja są dobrami religii, nie kultury. Nie są one przeznaczone do oglądania w muzeum, lecz powinno się im oddawać cześć”.
Wokół postaci św. Mikołaja narosło wiele legend. Najstarszy pisemny dowód oddawania czci biskupowi z Miry to tzw. “Praxis de stratelatis” – legenda o cudownym uratowaniu trzech namiestników, niesłusznie skazanych na karę śmierci przez cesarza Konstantyna Wielkiego (306-37). Zachowany obecnie opis powstał prawdopodobnie między 460 a 580 rokiem, ale być może istnieją jeszcze starsze pisma. Legenda ta była w średniowieczu tak popularna, że do dziś zachowało się jeszcze ponad 50 jej różnych rękopisów.
Bardzo popularna była też legenda, jak to Mikołaj swoją modlitwą uratował od niechybnego utonięcia rybaków w czasie gwałtownej burzy. Dlatego czczony jest on także jako patron marynarzy i rybaków. Niedawno przedstawiciele patriarchatów prawosławnych, konferencji episkopatów katolickich i Kościołów ewangelickich z 16 krajów basenu Morza Śródziemnego zaproponowali, by św. Mikołaja ogłosić patronem tego akwenu.
Najstarsza znana biografia biskupa z Myry – “Vita per Michaelem”, powstała prawdopodobnie ok. 750-850 r. w Konstantynopolu. Wyprzedziła ona nieco później spisaną biografię “Methodius et Theodorus” datowaną na początek IX wieku.
Św. Mikołaj jest patronem bardzo wielu miejsc: miast, regionów i krajów, m.in. Grecji, Rosji i Lotaryngii, szwajcarskiej diecezji Lozanna-Genewa-Fryburg itp. Przede wszystkim jednak obrały go za swego patrona miasta hanzeatyckie oraz Amsterdam, Ankona, Bari, Fryburg, Meran i Nowy Jork. Liczbę poświęconych mu kościołów i ołtarzy tylko w średniowiecznych Niemczech obliczano na 4-5 tysięcy.
W wielu miastach istniały też bractwa św. Mikołaja, zakładane przez kupców, marynarzy i różne cechy rzemieślnicze. Jednym z najstarszych jest Bractwo św. Mikołaja w Kolonii, powstałe prawdopodobnie w 1201 r. Później w mieście tym działały jeszcze trzy inne bractwa noszące imię tego świętego. Istniały one również w Polsce, np. w Lublinie (od 1619), Żydowie koło Poznania, Maniszewie koło Obornik.
Imię Mikołaja obrało pięciu papieży (w tym jeden antypapież), z których ostatni – Mikołaj V (Tommaso Parentucelli) kierował Kościołem w latach 1447-55.
Św. Mikołaj jest patronem dziewcząt pragnących wyjść za mąż, kobiet chcących urodzić dziecko, noworodków, ludzi morza, flisaków, dokerów, kupców, młynarzy, pasterzy, rybaków, piekarzy, rzeźników, krawców, tkaczy, podróżnych i pielgrzymów, więźniów, adwokatów, notariuszy, handlarzy winem i zbożem, właścicieli i żebraków. Zaliczany był do Czternastu Świętych Wspomożycieli.
W Polsce św. Mikołaj był również bardzo popularny. Pod jego wezwaniem jest 327 kościołów, w tym trzy katedry: w Elblągu, Kaliszu i Bielsku-Białej. Najokazalsze kościoły św. Mikołaja znajdują się w Gdańsku i Elblągu. Natomiast największe polskie sanktuarium ku czci tego świętego mieści się w Pierśćcu koło Skoczowa na Śląsku Cieszyńskim. Pierwszą poświęconą mu kaplicę zbudowano tam już w XIV wieku. Szczególną czcią otaczana jest cudowna figura św. Mikołaja, przy której wierni od lat wypraszają łaski zdrowia dla siebie i bliskich.
Zwyczaj wręczania dzieciom prezentów powstał w średniowieczu. Zapoczątkowało go udzielanie stypendiów i zapomóg przez szkoły mające za patrona św. Mikołaja. Z upływem lat zwyczaj ten przekształcił się w obdarowywanie prezentami dzieci, a także wszystkich członków rodzin.
Co najmniej od XV w. istniał zwyczaj budowania “łódeczek św. Mikołaja”, w które święty miał składać prezenty. Z czasem łódeczki zastąpiły buty i skarpety, lub – w regionach protestanckich – adwentowe talerze z darami.
